De Boerenzwaluw (Hirundo rustica)
In Polen en het nabijgelegen Galicië, evenals in de oostelijke gebieden tot aan Centraal-Azië, leeft een soort marmot die ook veel voorkomt in Oost-Siberië. Dit kleine dier staat bekend als de Bobac. Er wordt gezegd dat onder de schouder van een Bobac een witachtige plek in het vlees zit die niet gegeten mag worden. Volgens de legende is dit de overblijfsel van een mens die door de woede van de Kwaadaardige Geest in een Bobac werd veranderd. Een vreemdeling uit een ver land, weet dat alle Bobacs ooit mensen waren – uiterst bekwame jagers. Ze waren zo vaardig dat ze zich gingen beroemen op hun schietkunst en opschepten dat ze elk vliegend dier met één enkele kogel konden raken. Deze grootspraak wekte de woede van de Kwaadaardige Geest, die hen op de proef stelde. Hij beval de beste schutter om een zwaluw in volle vlucht te doden. De jager schoot en trof de vogel, maar in plaats van hem te doden, schoot hij slechts het midden van de staart af. Als straf veranderde de geest alle jagers in Bobacs. En sindsdien hebben zwaluwen een gevorkte staart.
Bijgeloven en volksverhalen
De Hazuls van de Karpaten geloven dat ze hun sproeten kunnen overdragen aan de eerste zwaluw die ze in de lente zien, door een bepaalde spreuk uit te spreken. De Zulu’s van Zuid-Afrika vertellen het volgende verhaal:
De zwaluw staat bekend als Inkonjany – “de kleine wijzer”, een vogel die de komst van de zomer aankondigt. Inkonjany is een symbool van inspanning, hard werk en eenheid, omdat zwaluwen in grote groepen samenkomen tijdens hun trektochten.
De naam Inkonjany is afgeleid van het werkwoord komba, wat betekent “iets aanwijzen”. Het werd gezegd dat een hemel vol zwaluwen een voorteken was van een goede zomer en een overvloedige oogst. Dit gold ook voor Themsoslana, de “zuster van de zwaluw”, een vogel met een witte borst en zwarte vlekken, die eveneens de komst van de zomer aankondigt.
Volgens een oude Eskimo-legende waren zwaluwen oorspronkelijk kinderen die op een klif speelden en iglo’s van modder bouwden. Op een dag veranderden ze in vogels, en tot op de dag van vandaag keren de zwaluwen elke zomer terug om hun moddernesten aan rotsen te hechten – een herinnering aan hun speelse verleden. Om deze reden houden Eskimo-kinderen van zwaluwen en noemen ze hun nesten igluiaks. Er wordt gezegd dat roofzuchtige raven hen niet durven te verstoren.
De magische stenen van de zwaluw
In Engeland geloofde men ooit dat de boerenzwaluw twee magische stenen in zijn lichaam droeg:
- Een rode steen, die een zieke onmiddellijk kon genezen.
- Een zwarte steen, die geluk bracht aan degene die hem bezat.
Ook werd gezegd dat zwaluwen op het zeestrand een bepaalde steen konden vinden, die op wonderbaarlijke wijze het zicht van blinden kon herstellen. Van Siberië tot Afrika, van de Karpaten tot Engeland – overal wordt de zwaluw niet alleen bewonderd om zijn vlucht, maar ook om de verhalen en legendes die hem omringen.
De Magie van de Boerenzwaluw – Van Duivelswerk tot Geluksbrenger
Er was een tijd, zo zeggen de oude verhalen, dat de Boerenzwaluw (Hirundo rustica) een gewone vogel was, zonder de vurige roestkleur op zijn keel en zonder zijn sierlijk gevorkte staart. Maar hoe kwam het dan dat deze vogel zulke bijzondere kenmerken kreeg? De antwoorden liggen verscholen in de oude legenden, waarin de zwaluw balanceert tussen vloek en zegen, tussen duivel en goddelijke bescherming.
Het Geschenk van de Duivel
Lang geleden, in de tijd dat de duivel nog vrij over de aarde zwierf, stoorde hij zich aan de zwaluw. De vogel vloog te snel, te vrij, te onbekommerd door de lucht, en dat irriteerde hem. Niemand mocht ontsnappen aan zijn greep, en dus besloot hij de zwaluw een lesje te leren.
Met een woeste worp slingerde hij een stuk brandend hout naar de vogel. De vlammen likten aan zijn lichaam, maar de zwaluw was te vlug – het vuur raakte slechts zijn kop en keel, waar sindsdien een roestrode vlek brandt als een eeuwig teken van de duivelse aanval. Toen de vogel probeerde te ontkomen, vloog het gloeiende hout over zijn staart en spleet deze in tweeën. Sinds die dag draagt de boerenzwaluw zijn gevorkte staart als een herinnering aan die vurige aanval.
Maar het lot van de zwaluw was niet enkel verbonden met duisternis en vervloeking. Er was nog een ander verhaal, een heilig verhaal dat hem een brenger van geluk maakte.
De Zwaluw en de Gekruisigde Christus
Toen Christus aan het kruis hing, een kroon van doornen in zijn hoofd gedrukt, waren het niet de mensen die hem hielpen, maar de vogels. Terwijl raven en kraaien kwaadaardig krasten, was het de zwaluw die mededogen toonde. Met snelle, sierlijke bewegingen vloog hij naar Christus toe en trok met zijn snavel de scherpe doornen uit zijn huid. Zijn kleine lichaam werd besmeurd met het heilige bloed, en vanaf die dag dragen alle boerenzwaluwen de roodbruine vlekken op hun keel en kop als een teken van hun opoffering en goedheid. God zag dit gebaar en zegende de zwaluw: “Waar jij je nest bouwt, zal geluk en voorspoed heersen.” En zo werd de zwaluw een voorspeller van zegen, een vogel die nooit kwaad mocht worden aangedaan.
De Geluksbrenger in de Boerderij
De boeren geloofden heilig in de kracht van de zwaluw. Waar hij zijn nest bouwde, zou het huis beschermd zijn tegen blikseminslag. Zijn komst in de lente betekende een vruchtbare oogst en een voorspoedig jaar. Daarom werden zwaluwnesten nooit vernietigd, en lieten boeren bewust een opening boven de staldeur, zodat de vogels vrij in en uit konden vliegen.
Men vertelde kinderen dat de eitjes van de zwaluw giftig waren, zodat ze de nesten met rust zouden laten. Maar in werkelijkheid werd de zwaluw beschermd omdat hij de hoeder van het huis was, een brenger van geluk, liefde en vrede.
Zwaluwen als Boodschappers van Magie
De zwaluw werd niet alleen als een geluksbrenger gezien, maar ook als een geneeskrachtige vogel. Zijn naam werd in verband gebracht met wonderlijke kruiden:
- Zwaluwkruid (Stinkende Gouwe) werd gebruikt om blindheid te genezen, omdat men geloofde dat zwaluwen dit sap gebruikten om hun blinde jongen te laten zien.
- Zwaluwsteentjes, kleine kiezelstenen die in de magen van jonge zwaluwen zouden zitten, beschermden mensen tegen vallende ziekte en genazen blindheid.
Toch had de zwaluw ook een duistere kant in de oude volksgeneeskunde.
De Wrede Remedies van Vervlogen Tijden
In de 17e eeuw ging men soms tot het uiterste om de vermeende krachten van de zwaluw te benutten. In het Stillroom Book (1692) schreef Jane Hussey een afschuwelijk recept voor een geneeskrachtig elixer:
“Neem veertig tot vijftig zwaluwen. Stamp ze in een vijzel fijn, veren en al. Voeg daar één ounce wonderolie aan toe en een scheutje witte wijn. Neem per keer twee tot drie lepeltjes, gezoet met suiker.”
Het gebruik van zwaluwen ging nog verder. In sommige regio’s geloofde men dat het hart van een zwaluw, fijngestampt in vleermuizenbloed, een krachtige liefdesdrank zou opleveren. Het zou de liefde van iemand die onbereikbaar leek, voor altijd aan je binden.
Maar niet iedereen geloofde in de helende kracht van de zwaluw. In sommige streken waarschuwde men juist dat de uitwerpselen van een zwaluw blindheid konden veroorzaken. Het was alsof de vogel een tweesnijdend zwaard was: een brenger van zegen, maar ook een wezen dat kon vervloeken.
De Zwaluw in de Moderne Tijd
Vandaag de dag wordt de boerenzwaluw nog steeds gezien als een boodschapper van de lente, een teken van hoop en voorspoed. Maar de oude bijgeloven zijn grotendeels verdwenen. We koesteren deze snelle vliegers nog steeds, niet om hun vermeende magische krachten, maar om hun schoonheid en hun indrukwekkende reizen over de continenten. Toch, als je ooit een zwaluw ziet laag over de velden scheren, denk dan aan de verhalen die generaties lang zijn doorverteld:
- Hoe hij zijn roestrode vlekken kreeg door de aanval van de duivel of door zijn goedhartigheid bij Christus.
- Hoe hij geluk bracht aan elk huis waar hij zijn nest bouwde.
- Hoe hij ooit werd vereerd als een wondermiddel tegen alle kwalen.
En misschien, als je heel stil luistert op een warme lentedag, kun je het gefluister van de oude legendes nog horen in het ruisen van hun vleugels.
Andere verhalen
De Basken in Spanje vertellen dat er ooit een strohalm in het oog van de Heilige Maagd waaide. De roodborst (in het Baskisch Chindorra), die op een struik dichtbij zat, zag haar tranen. Wat deed hij? Hij vloog onmiddellijk weg om de zwaluw te waarschuwen en keerde vervolgens terug met zijn vriend, terwijl hij in zijn snavel wat helder water uit een nabijgelegen stroom meedroeg. Ze gingen op het gezicht van de Maagd zitten. Terwijl de roodborst voorzichtig het water in haar oog liet druppelen, streek de zwaluw zachtjes met zijn lange staartveren onder het ooglid, waardoor de strohalm werd verwijderd.
In Normandië geloven de mensen dat de zwaluw op het strand een kiezelsteen kan vinden die de wonderlijke kracht bezit om blinden weer te laten zien. De boeren vertellen dat er een bepaalde manier is om deze steen in bezit te krijgen. Men moet de ogen van een jonge zwaluw uitsteken, waarna de moeder onmiddellijk op zoek gaat naar de steen. Zodra ze hem heeft gevonden en gebruikt, zal ze proberen hem weg te werken, zodat niemand hem ontdekt. Maar als men de voorzorg heeft genomen om een stuk scharlakenrode stof onder het nest te leggen, zal de zwaluw, denkend dat het vuur is, de steen daarop laten vallen.
In Normandië geloofden de boeren ook dat het dragen van een zwaluwhart om de nek iemand aantrekkelijk maakte.
De Duitse boeren geloven dat als men zwaluweneieren kan bemachtigen zonder dat de ouders het zien, ze hard kookt en terugplaatst in het nest, men vervolgens een bepaald kruid in bezit kan krijgen dat de oude vogels halen om de eieren weer zacht te maken. Dit kruid, als men het in zijn zak draagt, zou ervoor zorgen dat men altijd geld heeft.
In de regio Comté, Frankrijk, wordt geloofd dat als een zwaluw onder de buik van een koe vliegt, de melk in bloed verandert en de koe “door een zwaluw getroffen” is. De enige manier om deze ziekte te genezen is het dier in zijn stal vast te binden, het te melken en de melk op een kruispunt te sprenkelen.
In Engeland wordt de aanwezigheid van een zwaluw soms als een teken van de dood beschouwd. In Yorkshire, bijvoorbeeld, betekent het binnendringen van een zwaluw door de schoorsteen een spoedig overlijden van een bewoner van het huis. In Norfolk gelooft men dat een ongewoon grote zwerm zwaluwen rond een huis een teken is dat iemand binnen kort zal sterven en dat de ziel samen met de vogels zal vertrekken. In Sherringham, Norfolk, zeggen ze dat wanneer zwaluwen zich verzamelen voordat ze vertrekken en in lange rijen op de kerkleien zitten, ze beslissen wie zal sterven voordat ze terugkeren.
De Russische boeren geloven dat op 25 maart de zwaluw uit het paradijs komt vliegen om de warmte naar de aarde te brengen.
Birds in legend, fable and folklore by Ernest Ingersoll, 1923
Boerenzwaluwen en mensen, Dick Jonkers. Het Vogeljaar 59(3) 2011 156-159
Charles, Swainson. The folk lore and provincial names of British birds. London, Pub. for the Folk-lore Society by E. Stock, 1886.
